Nguyễn Nhơn
     RFA





Xin lỗi quý Đài Truyền hình Quốc gia Việt Nam, nhưng xú danh này của quý đài, chắc hẳn bất cứ nhân viên nào đeo thẻ VTV đều biết. Tuy có hơi vơ đũa cả nắm-dư luận xã hội mà, nhưng ngẫm kỹ thì sự thể cũng không oan cho quý Đài là mấy.

Mấy ngày vừa qua có một phóng sự trên VTV, rất có đầu có đuôi, ghi lại bữa ăn của một trong những em bé học sinh tại điểm trường Màng Mủ, trường mầm non Mồ Dề, xã Mồ Dề, huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái. Trọng tâm của phóng sự này là hình ảnh dưới đây:

Phóng viên VTV cho biết chén cơm với (một thúng) gừng trong hình ảnh nói trên là của cháu bé A., năm tuổi, mang đi ăn trưa tại trường.

Vẫn theo phóng viên VTV, do hoàn cảnh quá khó khăn, gia đình không có thức ăn nào khác nên các bé học sinh ở điểm trường này thường xuyên phải ăn cơm trắng với gừng chấm muối như thế. Một số cháu khác ăn cơm với đường. Trường có 141 cháu từ hai tuổi đến năm tuổi. 98% dân số huyện này là người Mông.

Trong một hình ảnh khác, cô giáo chủ nhiệm của em bé ăn gừng nói trên vừa khóc vừa nói nhà trường hôm nay có bốn cái bắp cải, thái ra nấu canh loãng cho 138 bé ăn để được ngon miệng hơn.

Ối chu cha răng mà tội nghiệp ri bay?

Nhưng mà khoan, dừng lại khoảng chừng là hai giây.

Thần đồng ăn gừng?

“Bé mới năm tuổi ăn cơm trưa mà gừng trong cặp lồng (cà mèn, cà mên) gấp ba lượng cơm thế kia á? “Gừng cỡ ấy thì phải chấm đến hai con vịt mới hết”- cư dân mạng bình luận.

Mà nếu chỉ có mỗi đường với gừng chấm muối để ăn trưa thì sao trong phóng sự trông các cháu đều mũm mĩm, phúng phính, hai cái má nom yêu như hai cái bánh đúc đắp vào thế kia? Lại còn ăn mặc rất gọn gàng sạch đẹp tươm tất từ học sinh đến phụ huynh?

Điểm trường cũng rất sáng sủa khang trang, phòng học lát gạch bóng loáng, cô giáo xinh xắn khỏe mạnh.

Người xem VTV khóc tu tu thương cho hoàn cảnh bọn trẻ miền núi vô cùng thiếu đói. Trên má thì lệ tuôn, tay thì sờ ví xem còn đồng nào móc nốt gửi lên trên trường ấy, tặng các cháu một bữa cơm có thịt. Chứ xót xa quá, như đứt từng khúc ruột.

Tiếng khóc trước màn hình VTV vang lên đến tận nhà anh Hờ A Dê, cha của em bé năm tuổi kiêm thần đồng ăn gừng đã nói. Hôm sau, trước ống kính của các phóng viên khác, anh Dê hồn nhiên nói hôm ấy anh đang chuẩn bị chiên trứng cho con mang đi ăn thì phóng viên VTV hỏi có gừng không, thái một ít bỏ vào cặp lồng cơm cho cháu. Anh Dê bèn vác cuốc ra vườn (xanh ngắt) sau nhà đào thêm gừng. Thái một ít.

“Chưa đủ, thái nhiều vào anh”-phóng viên yêu cầu.

Thế là anh Dê thái phóng khoáng bỏ vào cặp lồng cho con, trông số lượng thì ước khoảng mấy lạng gừng. Của nhà trồng được mà, tiếc gì với nhà báo Trung ương? Thái gừng xong thì đến giờ anh đưa cháu đi học rồi nên vội không kịp cả chiên trứng.

Thế là đến trường, cháu thì khóc vì mở cặp lồng cơm ra ngửi hơi gừng đã cay sặc cả mũi. Còn cô thì khóc vì các cháu còn bé tí tị tì ti mà cứ phải toàn ăn cơm với gừng chấm muối thôi, thương nhắm!

Mồ Dề-vùng động lực kinh tế của huyện

Nào thế Mồ Dề ở đâu, Mù Cang Chải là cái chỗ nào nào?

Theo báo Yên Bái ngày 18/8/2023 : “Mồ Dề được biết đến là một trong những điểm du lịch nổi tiếng của huyện Mù Cang Chải với Thác Mơ, rừng trúc, nhà ngô, võng lúa ruộng bậc thang” (trích). Còn theo Cổng thông tin quy hoạch xây dựng và quy hoạch đô thị Việt Nam của Bộ Xây dựng thì “xã Mồ Dề là vùng động lực kinh tế nông - lâm nghiệp đặc sản phía Đông Bắc của huyện Mù Cang Chải.”

Đặc biệt, “xã Mồ Dề nằm tiếp giáp với thị trấn Mù Cang Chải, cách thị trấn 3,5km, các bản đều có đường giao thông liên thông với thị trán nên thuận lợi cho việc đi lại, giao lưu buôn bán, trao đổi hàng hóa, phát triển một số ngành nghề truyền thống như: Rèn, đúc, chế tạo khèn,... Kinh tế nơi này cần được đẩy mạnh phát triển du lịch gắn với Danh thắng Quốc gia đặc biệt Danh lam thắng cảnh ruộng bậc thang Mù Cang Chải; xây dựng và phát triển các Tour du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm gắn Khu tham quan du lịch gắn với bảo vệ cảnh quan thiên nhiên trên địa bàn xã”.

À ra thế, túm lại nghe tên thì có vẻ tít mù rừng thẳm, nhưng hóa ra chỗ ấy lại là vùng du lịch trọng điểm, giao thông thì thuận tiện đến mức xe máy phóng vù vù từ thị trấn vào xã chỉ mấy phút.

Còn anh Hờ A Dê thì tuy nhà có nhiều gừng nhưng anh lại vẫn còn trồng thêm lúa, thu hoạch đều đều mỗi năm 30 bao thóc (chắc đủ ăn). Anh còn siêng năng đi làm thuê kiếm thêm tiền và có “lương chức vụ” là 1,3 triệu đồng/tháng do anh kiêm chức tổ phó an ninh của bản.

Năm nay, gia đình anh Dê có tên trong danh sách được chính quyền hỗ trợ 60 triệu đồng để làm nhà mới. Còn hàng ngày con anh vẫn được ăn cơm với cá, thịt, trứng…

Tôi hỏi thăm những người bạn dân tộc Mông đang sinh sống ở miền Bắc Việt Nam. Các bạn tôi nói hồi trước nhà nghèo thì có ăn cơm với muối gừng. Gừng giã nát ra với muối như muối mè, muối lạc của người Kinh để ăn cùng cơm. Nhưng sau này thì còn ít người ăn như thế lắm. Lưu ý: gừng cũng phải giã nhỏ ra với muối chứ không ai thái lát gừng to oạch thế kia để ăn, nhất là lại cho cháu bé mới năm tuổi, răng còn chưa mọc đủ, ăn. Miếng gừng miền núi cay ứa nước mắt, bố cháu ăn thế cũng khóc đầm đìa còn hơn cả cô giáo chứ nói gì đến cháu!

Trẻ em miền núi thiếu ăn, ăn không đủ dinh dưỡng là sự thật. Nguyên nhân có thể từ gia đình chúng, hoặc từ chính nhà trường, hay sự bất cập trong chính sách hỗ trợ của Nhà nước. Nhưng, trong vụ việc cụ thể này, không thể lấy điều đó để lấp liếm việc VTV đã dựng lên một câu chuyện không có thật.

Chỉ sau một ngày khi “phóng sự” của VTV lên sóng, Đoàn kiểm tra của huyện Mù Cang Chải, đặc biệt là phóng viên các báo khác đều đến tìm hiểu. Sự thật phơi bày. VTV đã xóa video trên tất cả các nền tảng xã hội.

Tuy nhiên, bất ngờ vẫn còn ở phía trước. Trên trang Facebook của mình, VTV khẳng định có đủ chứng cứ chứng minh phóng sự trên hoàn toàn là sự thật và “sẽ sớm liên hệ với UBND huyện Mù Cang Chải để làm rõ”.

Thôi thì trong khi chờ VTV “làm rõ sự thật” kinh ngạc về cháu bé thần đồng ăn gừng, chúng ta nhẩn nha xem lại trong quá khứ họ từng có bao nhiêu vụ tương tự.

-Năm 2011, VTV đăng phóng sự về “cô Lượm”, một phụ nữ bất hạnh bị mẹ bỏ rơi từ khi mới sinh, được một bà cụ ăn xin nuôi nấng, lớn lên có mối tình lại tiếp bất hạnh, có con thì con bị bệnh tim bẩm sinh. Lượm phải kiếm tiền chữa bệnh cho con bằng cách buôn bán ma túy hay làm cave…
Sự thật là một phụ nữ tên D. (được ăn học, có gia đình đàng hoàng) đã dàn dựng lại toàn bộ câu chuyện này. Khi VTV liên lạc để quay hình, D sắp xếp người phụ diễn như thật trước ống kính.

Khi bị phanh phui, D. tỏ ra sám hối trước báo chí: “Hai anh chị ở VTV hẹn tôi quay phóng sự (…) Khi về quay, hai anh chị không hỏi gì nhiều để thẩm định thông tin mà chỉ bảo tôi cứ làm những công việc hàng ngày để họ quay (…) Hai dì cháu tôi diễn rất nhịp nhàng (…) Khi được mời giao lưu tại trường quay, phóng viên soạn sẵn câu hỏi để tôi trả lời. Tôi được khá nhiều người viết thư chia sẻ, động viên và ủng hộ tiền”.

VTV bị phạt 18 triệu đồng.

-Năm 2015, VTV đăng một clip cảm động về chuyện tình và điều ước của cô gái khiếm thị nghèo khó và một chàng trai công tử con một, tốt nghiệp khoa thanh nhạc Nhạc viện quốc gia. Dù gia đình chàng trai phản đối, họ cương quyết cưới nhau rồi cùng nhau đi hát rong, sống rất hạnh phúc.
Phát sóng xong, người dân địa phương và báo chí phát hiện nhiều điểm đáng nghi ngờ trong câu chuyện. Lúc đó VTV mới “lập tức cho xác minh thông tin” và “thấy hoàn cảnh cũng như câu chuyện của hai nhân vật không đúng như thực tế”. Lần này VTV bị phạt 40 triệu đồng vì đưa tin sai sự thật.

-Năm 2016 lại vẫn VTV đăng một phóng sự quay cảnh nông dân miền Bắc dùng chổi chà quét trên vườn rau và hồn nhiên kể: “Giờ phải quét để giả sâu ăn, chứ không người ta không ăn (dân Việt Nam tin rằng rau sạch không bón phân thuốc thì mới có sâu-NV). Một nông dân khác còn nói thẳng: “Mình dùng chổi quét xuống nhìn cũng giống rau rách. Quét thế chẳng qua để lừa người tiêu dùng”.

Phóng sự trên gây chấn động xã hội. Người dân địa phương bùng lên. Họ nói có ba phóng viên VTV về quay nhưng tự đưa chổi cho người dân nhờ quét trên ruộng rau và nói những câu thoại như trên.

VTV sau đó thừa nhận
“phóng viên tập sự trình độ non kém, nhận thức yếu”. Các phóng viên về địa phương xin lỗi trước toàn thể người dân trong xã nhưng không được chấp nhận.

-Vẫn trong năm 2016, phóng sự nhiều kỳ mang tên “Ký sự Syria” do VTV thực hiện bị phát hiện đường dây kịch bản giống hoàn toàn một phóng sự do một nữ nhà báo Nga thực hiện trước đó hai năm, vào năm 2014. Sự trùng lặp có trong tất cả các  phân cảnh. “Phóng sự” cũng bị khán giả khắp nơi nhận xét rằng đã dàn dựng trong một không gian tài liệu chứ không ghi nhận thực tế.

“Vua Tin Vịt”

Trong nội bộ làng báo Việt Nam, VTV được gọi chết tên là Vua Tin Vịt hay Vơ Tiền Về, tùy thuộc vào nội dung nào. Nhiều phóng viên có thể chứng thực về cách quay “phóng sự” nhưng lại hoàn toàn sắp xếp, dàn dựng sai sự thật để phục vụ ý đồ của mình, của không ít phóng viên VTV.

Những vụ thông tin sai sự thật như đã biết của VTV như kể trên đều rất giống nhau: họ chọn những chủ đề hết sức nóng hoặc đánh thẳng vào trái tim giàu cảm xúc của người Việt Nam rồi dàn dựng, đạo diễn phân vai rất trực tiếp. Tuy thế những lỗi sai nghiêm trọng này khi được phát sóng rộng rãi  lại rất dễ phát hiện, vì khán giả có thể tự mình đối chứng với sự thật, cho dù nó diễn ra ở miền núi hay nước ngoài.

Trong nhiều trường hợp, VTV biện bạch do phóng viên mới chỉ là phóng viên tập sự nên trình độ non kém, vì thế chỉ cần kỷ luật phóng viên đó là sự việc xem như an bài. Nhưng càng nói, VTV càng chứng tỏ không chỉ phóng viên non kém mà là cả hệ thống VTV, và đặc biệt họ phủi tay thật nhanh.

Trong nghề báo ai cũng biết một bài báo để được xuất bản hay phát sóng đều phải qua trung bình ba tầng biên tập. Đầu tiên là Biên tập viên, sau đó đến cấp Trưởng phòng ban, và trong các phóng sự nhạy cảm, gây ảnh hưởng lớn đến xã hội thì đích thân Ban Giám đốc của VTV phải trực tiếp họp bàn, quyết định. Nhưng diễn biến các vụ việc cho thấy họ đã không hề xác minh cho đến tận sau khi bị phát giác.
Không giống như báo viết hay báo điện tử, một chương trình truyền hình cần sự tham gia của rất nhiều người: phóng viên viết, quay phim, biên kịch, dựng phim, đạo diễn… Bất kể ai trong số này cũng có thể phát hiện ra những chi tiết quá sai sự thật trong các phóng sự trong quá trình làm việc. Thế nhưng tại sao chỉ khi bị khán giả phát hiện thì VTV mới nhận ra?

Điểm chung thứ hai trong các vụ việc cho thấy tâm lý háo hức muốn tạo ra một tác phẩm chấn động dư luận của đội ngũ báo chí tại VTV đến nỗi họ bất chấp nguyên tắc cốt lõi của nghề nghiệp. Từ phóng viên tập sự đến giám đốc một kênh tin tức của hệ thống VTV trong vụ ký sự Syria, dù tay nghề chuyên môn non yếu nhưng tay nghề dàn dựng của họ lại rất chủ động và bài bản.

Nếu xã hội, khán giả không phát hiện và làm ầm lên, liệu VTV có tự phát hiện những thông tin sai sự thật của mình hay vẫn tiếp tục sừng sững là cơ quan báo chí quốc gia và kêu gọi tiền đóng góp ủng hộ cho các chương trình đẫm nước mắt, đầy nhân văn ?

Sai sót thì ai cũng có, cơ quan nào cũng có. Nhưng để sai sót một cách chủ động, nghiêm trọng, có hệ thống, ngang nhiên và bài bản như các vụ việc đã xảy ra trên VTV thì khó trách vì sao họ mãi được độc quyền cái tên Vua Tin Vịt.

______________

Tham khảo:

https://www.baoyenbai.com.vn/13/299111/Cong-an-xa-Mo-De-xay-dung-tran-dia-long-dan.aspx

https://quyhoach.xaydung.gov.vn/vn/quy-hoach/12851/quy-hoach-chung-xay-dung-xa-mo-de--huyen-mu-cang-chai--tinh-yen-bai.aspx

https://vtcnews.vn/co-luom-ke-chuyen-dien-va-dung-cuoc-doi-tren-vtv-ar32254.html

https://tienphong.vn/nhung-chuyen-tai-bay-va-gio-cua-vtv-post752039.tpo

https://infonet.vietnamnet.vn/vtv24-lien-tiep-bi-to-dan-dung-cat-ghep-trong-phong-su-chong-tieu-cuc-181930.html

* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do