Nhớ lại sau bốn mươi năm ngày Việt Nam lật đổ Khmer Đỏ, nhưng rất rõ ràng Trung Quốc là người chiến thắng.

Sáng ngày 7 tháng Giêng, 1979 một đơn vị Quân đội Việt Nam lao thẳng vào Phnom Penh mà không tốn nhiều súng đạn, để lật đổ một triều đại tàn ác Khmer Đỏ. Quả thực, đây là một cú đánh trời giáng vào Trung Quốc. Việt Nam chiến thắng, nhưng, đó chỉ là một chiến thắng rất hẻo cả về nghĩa đen và nghĩa bóng.

Vài giờ trước đó, những lãnh đạo Kampuchea Dân Chủ đã chuồn ra khỏi thủ đô trên những đại lộ rợp bóng dừa. Tiếng gầm rú của xe tăng, xe jeeps Việt Nam vang vọng vào những tòa nhà đã bỏ trống bốn năm nay từ khi Khmer Đỏ giành được chính quyền. Một số quan chức, lính, và gia đình của Khmer Đỏ đã kịp lên xe lửa để đào thoát về hướng Battambang. Trong chuyến xe lửa này có mang theo Ieng Sary người em rể của Pol Pot. Vài xác người đã thối rữa trên đường phố và những vựa cá đã ươn xình. Người dân chẳng còn cơ hôi nào để chế biến cá đang giữa mùa đánh bắt từ Biển Hồ.

Hương vị của một thủ đô không bóng người mà Việt Nam tiếp quản 1979 cũng chẳng khác hơn so với Sài Gòn náo nhiệt mà những quân đoàn của Hà Nội tiến vào bốn năm về trước. Thật mỉa mai, cũng chỉ sau vài tuần Khmer Đỏ chiếm Phnom Penh. Trưa 30 tháng Tư, 1975 tôi chứng kiến cảnh xe tăng Bắc Việt húc đổ cổng Dinh Tổng thống rồi treo cờ của cộng sản. Trung tá Bùi Tín của quân đội Bắc Việt đã tiếp nhận đầu hàng của vị Tổng thống Nam Việt Nam cuối cùng. Bốn năm sau, lại Bùi Tín, nhưng lần này không có người đầu hàng để ông tiếp nhận. Nên, ông biến mất khỏi thủ đô Phnom Penh hoang tàn, trống vắng bằng trực thăng.

Việt Nam nếm mùi thất bại đầu tiên vào năm ngày trước đó. Một đơn vị biệt động có nhiệm vụ bắt cóc Hoàng tử Norodom Sihanouk - người đang bị Khmer Đỏ quản thúc tại gia từ năm 1976. Khmer Đỏ được báo trước nên vội vàng giấu ông trong một góc tối ở hoàng cung. Khi yên ắng, ông bị tống vào một chiếc xe hơi, rồi thẳng hướng Battambang. Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Nguyễn Cơ Thạch nói với tôi rằng: Việt Nam đã lên kế hoạch “giải phóng” Phnom Penh và đưa Sihanouk làm lãnh tụ của mặt trận giải phóng Cambodia. Trung Quốc đã nhiều lần ép Khmer Đỏ phải trả tự do cho Sihanouk và thành lập chính phủ quốc gia, nhưng Khmer Đỏ bỏ ngoài tai. Giờ đây, Trung Quốc đã có Sihanouk, và có cả mọi cơ hội trong tay.

Chính phủ Kampuchea Dân Chủ của Pol Pot vẫn còn khá vững, dù đã có lệnh rút khỏi thủ đô. Giờ đây, nó còn thêm nhiệm vụ là cướp lấy Sihanouk, đưa ông ra khỏi Phnom Penh, đặt ông vào ghế tại Liên Hiệp Quốc để ông đại diện cho chính quyền. Chiều ngày 5 tháng Giêng, Sihanouk trở lại Phnom Penh từ Battambang. Đây là lần đầu tiên Sihanouk tới gặp Thủ tướng Pol Pot. “Từ giờ trở đi, nếu ông muốn đi Trung Quốc, thì có thể đi bất cứ lúc nào,” Pol Pot bảo Sihanouk và xưng là “bề tôi”. Sihanouk vô cùng sửng sốt. Sau này, Sihanouk hồi tưởng và kể lại cho tôi rằng: Pol Pot nói với ông “Ông hoàn toàn tự do. Nếu ông muốn trở lại, ông sẽ được đón chào nồng nhiệt.” Sihanouk chỉ còn biết thốt ra vài lời “Trời đất! Có thiệt vậy không! Cảm ơn ông nhiều.”

Chiều tà ngày 6 tháng Giêng, Trong lúc Quân đội Việt Nam đã siết chặt vòng vây Phnom Penh. Có một chiếc xe hơi đưa Sihanouk tới phi trường chờ chuyến bay di tản của Trung Quốc. Như đã hướng dẫn, Sihanouk cùng vợ là bà hoàng Monique chỉ mang theo hai túi sách. Một bộ comple hiệu Manhattan. Còn túi kia chứa đồ hộp, quần áo ngủ, khăn kramas, và đôi dép của Hồ Chí Minh. Tiếng đại bác đã rất gần từ sân bay Pochentong. Máy bay Boeing 707 của hàng không dân dụng Trung Quốc hạ cánh. Màn đêm buông xuống. Sihanouk mặt mày rạng rỡ, nước mắt lưng tròn cùng với 150 hành khách may mắn khác lao vào thân máy bay, rồi thẳng hướng tới Bắc Kinh.

Sự cố Phnom Penh rơi vào tay Việt Nam chỉ trong vòng chưa đến hai tuần chiến đấu là một cú shock lớn, nhưng không quá ngạc nhiên. Việt Nam đã chuẩn bị kỹ cho một cuộc hạ thủ này. Vào ngày 31/12/1977, chính quyền Pol Pot đã chấm dứt mọi mối quan hệ ngoại giao với Việt Nam. Tuy vậy nó vẫn được giữ bí mật. Vào tháng Giêng 1978, Bộ chính trị Việt Nam quyết định chuẩn bị cho chiến dịch lật đổn chính thể Pol Pot. Hàng loạt những đợt tấn công vào những ngôi làng Việt Nam ở dọc biên giới hai nước vẫn chưa được công khai. Nhưng sự cố này đã thúc giục Việt Nam chuẩn bị cho một cuộc chơi lớn. Đầu năm 1978, lãnh đạo Việt Nam đã lật ngửa ván bài chiến tranh biên giới, hàng trăm người Việt bị giết bởi những người đã một thời từng là anh em, đồng chí.

Tháng Ba 1978, tôi có mặt ở Sai Gòn. Tờ mờ sáng, tôi bị đánh thức dậy bởi một nhân viên của Bộ Ngoại giao Việt Nam. Tôi được đưa tới phi trường. Tôi nhận thấy ngoài mình ra còn có thêm hai phóng viên ngoại quốc. Tất cả cùng leo lên chiếc trực thăng Chinook. Lệnh từ cấp rất cao, chúng tôi bay thẳng tới Hà Tiên điểm cực nam của Việt Nam. Chúng tôi tới một ngôi làng. Người dẫn đường bảo chúng tôi phải chuẩn bị tinh thần. Một cảnh tượng kinh hoàng. Mười lăm xác người đàn ông, đàn bà, trẻ em hoặc bị chặt đầu hoặc đập chết bởi Khmer Đỏ, nằm ngang dọc trên nền của những ngôi nhà lá. Lời giải thích cho cảnh tượng đẫm máu này là một hàng chữ viết bằng than, trên vách đất, chữ Khmer “Đây là đất của chúng tao.”

Cứ đi dọc theo biên giới, chúng tôi còn thấy nhiều cảnh tượng kinh hoàng tương tự. Việt Nam thiết lập lên nhiều trại tị nạn giúp đỡ người Khmer. Chúng tôi thấy dấu hiệu của một cuộc “giải phóng” lớn. Rõ ràng Việt Nam đã sẵn sàng.

Tháng 11/1978, vào giờ ăn trưa thường lệ ở Hong Kong, một nguồn tin rất đáng tin cậy, kín đáo tiết lộ rằng: “Việt Nam sẽ tấn công Cambodia,” ông ta nói, và Khmer Đỏ sẽ bỏ ngỏ thành phố, lẩn vào rừng già, mở cuộc chiến tranh du kích. Tôi cho phát hành ngay một bài báo tóm tắt lại kế hoạch này với tựa: “Pol Pot lại hướng về rừng rậm” trên tuần báo Kinh Tế Viễn Đông số 15/12/1978. Cũng tháng 11, Phó Chủ tịch Trung Quốc, Uông Đông Hưng tới thăm Cambodia và khuyên Pol Pot nên làm, đúng như những gì tuần báo Kinh Tế Viễn Đông đã xuất bản. Uông tranh luận: Bỏ ngỏ thủ đô không những làm Hà Nội chủ quan, làm các nước trong vùng Đông Nam Á phải lo sợ, mà còn hạ gục Việt Nam bởi bị lún sâu vào vũng bùn chiến tranh trong rừng rậm và phải trả giá đắt cho cuộc chiến du kích.

Mặc dù Pol Pot không đồng ý với kế hoạch “bỏ ngỏ thủ đô” của Uông, nhưng đội quân của Pol Pot đã nếm những đòn choáng váng vào ngày cuối năm. Nhà ngoại giao Trung Quốc sau này tường thuật. Quan chức Khmer Đỏ hoảng loạn đến mức xông vào Sứ quán Trung Quốc tối ngày 2/1/1979 báo rằng có hàng ngàn quân nhân chạy chốn về hướng Battambang. Đại sứ Sơn Hảo hạ lệnh hạ biển hiệu, tiêu hủy mọi tài liệu, phá hỏng toàn bộ đường điện, nước, điện thoại, cáp và hạ tầng cơ sở khác.

Từng đoàn xe tải, xe hơi chở những công chức của chế độ, ra đi trong đêm. Đó là khởi thủy của một cuộc hành trình dài trong rừng rậm nhiệt đới trong đó cả ngoại giao đoàn Trung Quốc đứng đầu là vị Đại sứ. Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa luôn kề vai sát cánh với chính quyền trung ương Khmer Đỏ. Những cố vấn và nhà ngoại giao Trung Hoa lang thang trong những khu rừng rậm ở miền Tây Cambodia đến 61 ngày, ngủ trong lều lợp cỏ tranh, ăn đồ hộp. Sứ mạng đại sứ lưu động của những nhà ngoại giao Trung Quốc chấm dứt khi Việt Nam tấn công vào thủ phủ của Pol Pot trong rừng sâu. Chiều ngày 11 tháng Tư, 1979 vị Đại sứ Trung Quốc cùng với bảy đồng nghiệp quần áo bẩn thỉu nhếch nhác, nước mắt đầm đìa lặng lẽ trốn qua Thái Lan. Lần đầu tiên, đại diện của một vương quốc trung tâm phải trốn chạy khỏi một vương quốc chư hầu một cách thật tủi nhục.

Nhưng đây mới chỉ là phần mở đầu của câu chuyện. Hành vi Việt Nam chiếm đóng Cambodia đã bị lên án toàn thế giới. Hà Nội đã sập bẫy của Bắc Kinh. Con bài chiến lược của Trung Quốc là để cho Khmer Đỏ tha hồ giệt chủng đến trên một triệu người (mọi người đã chứng kiến trên cánh đồng chết ở Cambodia. Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Hàn Niệm Long đã nói với tôi Khmer Đỏ đã phạm phải sai lầm khủng kiếp). Nhưng Trung Quốc vẫn nuôi Khmer Đỏ sống, và giữ ghế cho Khmer Đỏ như một chính phủ hợp pháp tại Liên Hiệp Quốc. Đồng thời, Trung Quốc thổi bùng lên ngọn lửa chống Việt Nam. Mục tiêu của họ là cô lập Hà Nội về ngoại giao, trừng phạt về kinh tế, và phải trả giá cực đắt trên chiến trường bằng lối đánh du kích.

Ieng Sary trốn qua Thái Lan, rồi tới Bắc Kinh, gặp Đặng Tiểu Bình và những lãnh đạo cao cấp khác vào ngày 15/1/1979. Đặng vừa trở về từ Thái Lan. Đặng đã thu xếp với Thủ tướng Thái Kriangsak Chomanan đồng ý cho Trung Quốc chuyển vũ khí qua đất Thái cho Khmer Đỏ. Đặng cũng dồn Ieng Sary vào đường cùng. Nếu Khmer Đỏ muốn Trung Quốc giúp đỡ, buộc Khmer Đỏ phải chấp nhận Sihanouk là nguyên thủ, thành lập mặt trận đoàn kết, tiến hành chiến tranh du kích chống phá Việt Nam lâu dài. Ngay lập tức, Trung Quốc chuyển năm triệu Mỹ kim cho Sứ quán Trung Quốc tại Bangkok chi trả mọi phí tổn cho Khmer Đỏ.

Mười hai năm tiếp theo, Khmer Đỏ thực hiện sứ mạng chống Việt Nam thay cho Trung Quốc trên chiến trường. Còn trên sân khấu ngoại giao quốc tế, Trung Quốc theo đuổi một cách bền bỉ những cuộc họp bí mật giữa Thái Lan và Bắc Kinh bắt Việt Nam phải qùy gối. Chiến lược của Trung Quốc đã thành công.

Tháng 9/1990 những quan chức cao cấp của Việt Nam phải bí mật tới Thành Đô để thỏa thuận. Quân đội Việt Nam phải rút khỏi Cambodia từ 1989 do sức ép ngoại giao gồm cả đồng minh thân cận Liên Xô cũng đã bị Trung Quốc mua đứt. Những lãnh đạo Việt Nam khăng khăng không cho phép Khmer Đỏ trở lại quyền lực, rồi cuối cùng cũng phải đồng ý chia sẻ quyền lực theo lộ trình hòa bình của Liên Hiệp Quốc vào năm 1991.

Mâu thuẫn nổi lên bởi sự ngạo mạn của Khmer Đỏ. Họ tin rằng họ đã thắng được Đế quốc Mỹ, thì họ cũng sẽ thắng được Việt Nam. Họ tự cho là họ đã sẵn sàng thiết lập lại Đế chế Angkor huy hoàng lừng lẫy một thời. Nhưng cách đánh giá của Khmer Đỏ ngược với Đảng Cộng sản Việt Nam. Pol Pot và cộng sự nghi ngờ Việt Nam là kẻ thù lịch sử, sẽ bóp cổ thể chế Cambodia Dân Chủ vừa thành lập. Pol Pot một mặt thanh trừng nội bộ nhằm vào phần tử thân Việt Nam, mặt khia tấn công qua biên giới vào lãnh thổ Việt Nam. MặC dù, Trung Quốc cố vấn cho Khmer Đỏ nên làm từ từ, nên hợp tác với hoàng thân Norodom Sihanouk.
Khmer Đỏ bỏ ngoài tai, chỉ một mực thúc ép Trung Quốc viện trợ để chống Việt Nam, một đồng minh của Liên Xô. Mọi lời khuyên của Trung Quốc đều bị Pol Pot bỏ ngoài tai.

Đến cuối năm 1977, Việt Nam nhận ra kẻ thù truyền kiếp Trung Quốc và kết luận rằng Bắc Kinh đang mượn tay đám Khmer Đỏ hung hãn để nghiền nát Việt Nam từ phía biên giới tây nam. Hà Nội cho rằng: Đánh phủ đầu là một lựa chọn khôn ngoan nhất. Một cuộc tấn công vũ bão đã làm chính thể Phnom Penh đột qụy. Nhưng sự kiên nhẫn chiến lực của Trung Quốc đã làm Việt Nam thắng trên chiến trường, nhưng thua cả một cuộc chiến.

Bốn thập kỷ đã qua sau cái ngày mà những viên đại sứ Trung Quốc phải bỏ của chạy lấy người, trốn chui trốn lủi qua Thái Lan. Giờ đây, Cambodia đã trở thành một tỉnh của Trung Quốc. Gareth Evans, nguyên bộ trưởng ngoại giao Úc, người đã tham dự vào những cuộc thương lượng lập lại hòa bình cho Cambodia, nói Cambodia là đứa con ngoan của Trung Quốc. Thủ tướng Hun Sen người từng bị Trung Quốc gọi là con rối của Việt Nam, giờ đây trở thành đồng minh trung thành thân cận nhất của Trung Quốc. Trước đây, Hun Sen gọi Trung Quốc là kẻ chống lưng cho Khmer Đỏ, là cội nguồn của mọi sự độc ác. Nhưng 2012, Hun Sen đã công khai ủng hộ Trung Quốc, giúp Trung Quốc phá hỏng thông cáo chung ở thượng đỉnh ASEAN, đồng lõa với hành vi xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông.

Từ những công ty hàng không tới sòng bài, từ bãi biển mênh mông tới đồn điền mía, chưa đề cập tới những cảng nước sâu một phần trong kế hoạch Vành Đai – Con Đường của Trung Quốc, vận mệnh của nền kinh tế Cambodia lệ thuộc hoàn toàn vào Trung Quốc. Cambodia đã trở thành con nợ lớn nhất (hơn 10 tỷ Mỹ kim) của Trung Quốc trong vùng Đông Nam Á và cũng trở thành địa điểm đầu tư lý tưởng nhất của Trung Quốc. Một sự thực, Trung Quốc đã trở thành ông chủ nắm 62% tổng số nợ nần của Cambodia. Hơn nữa, một người có ảnh hưởng lớn đến Cambodia là Fu Xianting (Đại ca Fu), một cựu sỹ quan Giải phóng Quân Trung Quốc. Theo điều tra của tuần báo Financial Times, Đại ca Fu chỉ huy, trang bị, huấn luyện, và trả lương cho đơn vị 3000 vệ binh tinh nhuệ của Hun Sen.

Khi thế giới tưởng nhớ tới 40 năm ngày lật đổ chế độ Khmer Đỏ được Trung Quốc hậu thuẫn, cũng nên nhắc tới những quyết định tàn nhẫn, kiên cường, bền bỉ của những nhà hoạch định Trung Quốc. Họ đã biến một thất bại thành chiến thắng.

Nayan Chand, sinh 1946, Ấn Độ, từ 1974 phóng viên thường trú tại Sài Gòn cho tuần báo Kinh tế Viễn Đông (Far Eastern Economic Review). Ông có mặt ở Dinh Độc Lập 30/4/1975, ông ở lại Đông Dương sau đó và cùng Quân đội Việt Nam tiến vào Phnom Penh ngày 7/1/1979. Năm 1986, ông xuất bản hai cuốn sách Anh Em Thù Hận (Brother Enemy), Chiến Tranh sau Chiến Tranh (The War After the War). Ông là người thành lập Yale Global Online. Hiện ông đang là Giáo sư Khoa Quan hệ Quốc tế, Đại học Ashoka, India.

Nguồn: Nayan Chanda, "Vietnam’s Invasion of Cambodia, Revisited", The Diplomat, December 1, 2018.

[*] Tựa đề do dịch giả Jenny Ly (San Jose, California) đặt lại.


nguồn: https://www.danluan.org/tin-tuc/20190105/viet-nam-lat-do-khmer-do-nhung-chien-thang-thuoc-ve-trung-quoc