Có bao nhiêu người đang say mê làm việc, sáng tạo trong 100 triệu người Việt? Có bao nhiêu người đang “tối ngày đày công”, có nhiêu người đang “sáng cắp ô đi tối cắp về”, có nhiêu người đang chờ từng ngày để về nghỉ hưu? Chúng ta đang có một xã hội trì trệ mà ở đó cấp trên nói dối cấp dưới, cấp dưới đối phó với cấp trên và cả hai cùng nhau đối phó với xã hội. Chúng ta cứ diễn lại mãi một vở tuồng cũ rích cho nhau xem dù cả diễn viên và khán giả đều đi guốc trong bụng nhau nhưng vẫn diễn như thật, diễn say mê và giả vờ vỗ tay cho “vừa lòng nhau”. Đó là một xã hội lâm bệnh nặng, bệnh suy dinh dưỡng tinh thần, nó ốm yếu, vật vờ; tồn tại nhưng lòe loẹt và đỏm dáng.

Chúng ta ăn cắp niềm tin của nhau, con người không tin nhau nữa. Ở đâu cũng thấy những ánh mắt nghi ngờ, cảnh giác. Một xã hội rườm lời, người ta nói rất nhiều, và quên ngay lời nói của mình mà không còn thấy xấu hổ hay day dứt gì nữa; người ta nghe, mà chỉ là nghe cho vui đó thôi. Một “lời vàng đá” giờ như cổ tích, làm gì còn “xuất ngôn cửu đỉnh”…

Trước cái xấu cái ác, “đấu tranh tránh đâu”, thế là người ta tìm cách thích nghi bằng cách biến đổi chính mình như một con tắc kè; đầu tiên là bằng nói dối, rồi làm ẩu, làm láo, làm giả; riết rồi người ta sống giả, khóc giả, cười giả, giận dữ giả.

Chúng ta tỉnh táo tới mức không thể chấp nhận việc có nhiều người động lòng thương gia đình một cô bé nghèo khổ ăn cắp, chúng ta sáng suốt nhân danh đủ thứ lý lẽ để đòi trừng trị, chúng ta cao giọng dạy dỗ huấn thị. Ngày xưa, khi phát hiện một đứa trẻ đang leo cây hái trộm ổi, ông chủ nhà sẽ im lặng không lên tiếng, giả vờ như không biết vì sợ nó té ngã; ngày xưa, khi một đứa trẻ ăn trộm trái cây trong vườn ông thầy đồ, ông sẽ nói “cháu đừng hái trái xanh”, rồi đến trưa thì tự tay mang sang nhà cho một rổ… Thời tôi vẫn còn lác đác thấy thế, thời cha mẹ ông bà tôi thì nhiều hơn.

Ai cũng biết ăn cắp là xấu, ngay cả là một đứa trẻ, vì thế mà người ta mới lén lút, mới nói dối, mới sợ hãi. Không cần phải nói về cái đó nữa. Hành xử thế nào mà thôi. Khi ta đối xử với một đứa ăn cắp như một đứa ăn cắp thì nó sẽ mãi là đứa ăn cắp; khi ta đối xử với đứa ăn cắp như con vật thì thú tính của nó nổi lên; khi ta đối xử với kẻ cắp như một con người, kẻ cắp sẽ thành người.

Không phải là dung túng, không ai dung túng cả, cũng không bàn câu chuyện luật pháp nữa, luật pháp phải được thượng tôn. Tôi chỉ nói chuyện con người, đó là nhân tính, là lòng bao dung, là sự vị tha, là tình yêu thương con người. Là tính người. Nó vốn có và tràn đầy trong cõi lòng mỗi người. Thế mà bây giờ ta phải ngồi mổ xẻ, cân nhắc, tính toán; không còn chỗ cho lòng bi mẫn nữa.

Bảy năm sau, một đứa học trò tìm đến nhà thầy, “thầy còn nhớ em không, ngày xưa, trong giờ kiểm tra em đã giở tài liệu nhưng thầy chỉ im lặng đi xuống và gõ thật nhẹ lên bàn mà không cho ai biết, thầy đã không làm em phải xấu hổ nhục nhã. Bây giờ em đã đi làm và luôn nhớ đến điều đó…”. Không ai xấu đi vì nhận được sự tôn trọng và tình yêu thương cả. Chỉ là chúng ta không còn tin điều ấy nữa mà thôi.

Bỗng nhớ bài thơ “Vô cùng” của Hoàng Nhuận Cầm:

“Tất cả chúng ta thật lòng nói dối
Tất cả chúng ta áo đẫm mồ hôi
Tất cả chúng ta căn nhà chật chội
Giữa cõi vô cùng vô tận mà thôi.
Tất cả chúng ta đều bị theo dõi
Tất cả chúng ta sắp bị bắt rồi
Tất cả chúng ta như bầy chó đói
Ngửa mặt lên trời hóng bóng trăng rơi.
Tất cả chúng ta đều không vô tội
Mỗi đêm một tờ giấy trắng mồ côi”.